…ο Δον Χουάν σταθερά χρησιμοποιούσε ή ανέφερε τη φράση «άνθρωπος της γνώσης», αλλά ποτέ δε μου εξήγησε τι εννοούσε μ’ αυτό. Του ζήτησα να μου το εξηγήσει.
«Άνθρωπος της γνώσης είναι εκείνος που έχει ακολουθήσει με συνέπεια το δύσκολο δρόμο της μάθησης. Ένας άνθρωπος που χωρίς να βιάζεται αλλά και χωρίς να ξεστρατίζει έχει προχωρήσει όσο μπορεί στο ξεδιάλυμα των μυστικών της δύναμης και της γνώσης.»
«Μπορεί ο καθένας να γίνει άνθρωπος της γνώσης;»
«Όχι, δεν μπορεί ο καθένας.»
«Τότε τι πρέπει να κάνει ένας άνθρωπος για να γίνει άνθρωπος της γνώσης;»
«Πρέπει να προκαλέσει σε αναμέτρηση και να νικήσει τους τέσσερις φυσικούς εχθρούς του».
[…]«Το να γίνεις άνθρωπος της γνώσης δεν έχει καμία μονιμότητα. Στ’ αλήθεια κανείς ποτέ δεν είναι άνθρωπος της γνώσης. Μάλλον κάποιος γίνεται άνθρωπος της γνώσης για μια πολύ σύντομη στιγμή, αφού νικήσει τους τέσσερις φυσικούς εχθρούς του».
[…]«Όταν κάποιος αρχίζει να μαθαίνει, ποτέ δεν έχει ξεκαθαρισμένους στόχους. Οι επιδιώξεις του είναι λαθεμένες, οι προθέσεις του ακαθόριστες. Ελπίζει σε ανταμοιβές που ποτέ δε θα υλοποιηθούν κι αυτό, γιατί δεν ξέρει τίποτε από τις ταλαιπωρίες της μάθησης.
Σιγά σιγά, αρχίζει να μαθαίνει· λίγο λίγο στην αρχή κι έπειτα όλο και περισσότερο. Και οι σκέψεις του αλληλοσυγκρούονται. Τα πράγματα που μαθαίνει δεν είναι ποτέ αυτά που είχε στο νου του ή αυτά που φανταζόταν κι έτσι αρχίζει να φοβάται.
Η μάθηση ποτέ δεν είναι αυτό που περιμένεις. Κάθε βήμα της μάθησης είναι ένας νέος άθλος και ο φόβος που νιώθει αρχίζει να μεγαλώνει ανελέητα και πεισματικά. Ο σκοπός του μετατρέπεται σε πεδίο μάχης.
Κι έτσι έχει συναντήσει τον πρώτο από τους φυσικούς του εχθρούς.
Το φόβο!
Ένα εχθρό τρομακτικό, ύπουλο και δυσκολοκατάκτητο. Παραφυλάει κρυμμένος σε κάθε στροφή του δρόμου, ενεδρεύοντας, περιμένοντας. Και αν ο άνθρωπος, τρομοκρατημένος από την παρουσία του το βάλει στα πόδια, ο εχθρός του θα έχει βάλει ένα τέλος στην αναζήτησή του».
«Τι συμβαίνει στον άνθρωπο που τα παρατάει απ’ το φόβο του;»
«Δεν παθαίνει τίποτα εκτός του ότι ποτέ δε θα μάθει. Ποτέ δε θα γίνει άνθρωπος της γνώσης. Θα καταντήσει πιθανόν ένας θρασύδειλος ή ένας άκακος, φοβισμένος άνθρωπος. Όπως και να καταλήξει όμως ο άνθρωπος αυτός θα είναι νικημένος. Ο πρώτος του εχθρός θα έχει βάλει μια για πάντα ένα τέλος στους πόθους του.»
«Και τι πρέπει να κάνει για να ξεπεράσει το φόβο του;»
«Η απάντηση είναι πολύ απλή. Δεν πρέπει να τα παρατήσει. Πρέπει να αψηφήσει το φόβο του και ενάντια σ’ αυτόν να συνεχίσει να προχωράει ολοένα και πιο μπροστά. Να είναι εντελώς φοβισμένος και παρόλ’ αυτά να μη σταματήσει. Αυτός είναι ο πρώτος κανόνας! Και θα ‘ρθει η στιγμή που ο πρώτος εχθρός θα υποχωρήσει. Ο άνθρωπος θα αρχίσει να νιώθει σίγουρος για τον εαυτό του. Ο σκοπός του γίνεται πιο σταθερός. Η μάθηση παύει να είναι κάτι το τρομακτικό. Όταν φτάσει η χαρούμενη αυτή στιγμή μπορεί ο άνθρωπος να πει χωρίς δισταγμό πως νίκησε τον πρώτο φυσικό του εχθρό.»
«Αυτό συμβαίνει αμέσως, Δον Χουάν, ή σιγά σιγά;»
«Γίνεται σιγά σιγά κι όμως ο φόβος συντρίβεται ξαφνικά και γρήγορα.»
«Ναι, αλλά δε θα ξανανιώσει φόβο ο άνθρωπος αν του συμβεί κάτι το καινούργιο;»
«Όχι. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος θα κατανικήσει το φόβο ελευθερώνεται από αυτόν για την υπόλοιπη ζωή του, γιατί στη θέση του φόβου αποκτά τη διαύγεια, μια καθαρότητα σκέψης που σβήνει το φόβο. Τότε πλέον ο άνθρωπος γνωρίζει τις επιθυμίες του. Τότε ξέρει να ικανοποιήσει αυτές τις επιθυμίες του. Μπορεί να προβλέπει τα επόμενα βήματα της μάθησης και καταλαβαίνει το καθετί ξεκάθαρα. Τότε ο άνθρωπος νιώθει πως τίποτα δεν του είναι κρυφό…
Και να πού συναντά το δεύτερο εχθρό του: Τη διαύγεια! Η διαύγεια της σκέψης, η τόσο δύσκολο να αποκτηθεί, μπορεί να εξαφανίζει το φόβο αλλά σε δεσμεύει.
Υποχρεώνει τον άνθρωπο να μην αμφιβάλλει ποτέ για τον εαυτό του. Του δίνει τη βεβαιότητα πως μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, γιατί διακρίνει ξεκάθαρα το καθετί. Και είναι άφοβος γιατί είναι βέβαιος. Τίποτα δεν τον σταματάει γιατί είναι ξεκάθαρος. Αλλά όλ’ αυτά είναι λάθος· λες και κάτι λείπει. Αν υποχωρήσει σ’ αυτή την απατηλή δύναμη, έχει υποταχτεί στο δεύτερο εχθρό του και έχει χειριστεί άσχημα τη μάθηση. Θα βιάζεται εκεί που πρέπει να δείχνει υπομονή ή θα αργοπορεί περιμένοντας εκεί που πρέπει να βιαστεί. Κι έτσι θ’ ασχολείται αδέξια με τη μάθηση μέχρι να καταλήξει ανήμπορος να μάθει οτιδήποτε άλλο».
«Τι γίνεται ο άνθρωπος που νικιέται μ’ αυτό τον τρόπο, Δον Χουάν;»
«Ο δεύτερος εχθρός του έχει βάλει τέρμα στην προσπάθειά του να γίνει άνθρωπος της γνώσης. Αντί γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί να γίνει ένας ζωηρός πολεμιστής ή γελωτοποιός. Κι όμως η διαύγεια που τόσο ακριβά πλήρωσε, ποτέ δε θα μετατραπεί σε φόβο και ασάφεια. Όσο ζει το μυαλό του θα είναι ξεκάθαρο, αλλά δε θα μάθει κι ούτε θα ποθήσει κατιτί.»
«Ναι, αλλά τι πρέπει να κάνει για να αποφύγει την ήττα;»
«Πρέπει να κάνει ό,τι ακριβώς έκανε και με το φόβο. Πρέπει ν’ αψηφήσει τη διαύγεια της σκέψης του και να τη χρησιμοποιήσει μόνο για να αντιλαμβάνεται τα πράγματα. Πρέπει να περιμένει υπομονετικά και να υπολογίζει με προσοχή από πριν, κάθε καινούργια κίνηση. Και πάνω απ’ όλα πρέπει να έχει πάντα στο μυαλό του πως αυτή η καθαρότητα είναι σχεδόν λάθος. Και θα ‘ρθει κάποια στιγμή που θα καταλάβει πια πως αυτή η διαύγεια αυτή δεν ήταν παρά μια κηλίδα μπρος στα μάτια του. Έτσι θα έχει νικήσει και το δεύτερο εχθρό και θα έχει φτάσει εκεί που τίποτε δε μπορεί να τον βλάψει πια. Δε θα έχει κάνει λάθος. Αυτή θα είναι και η πραγματική δύναμη.
Σε αυτό το σημείο θα ξέρει πως η δύναμη που επιζητούσε τόσο καιρό είναι επιτέλους δική του. Μ’ αυτή μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Η θέλησή του είναι νόμος. Καταλαβαίνει τα πάντα γύρω του. Αλλά συνάντησε κιόλας τον τρίτο εχθρό του: Τη δύναμη!
Η δύναμη είναι ο πιο ισχυρός απ’ τους εχθρούς του. Και φυσικά το πιο εύκολο πράγμα είναι να της παραδοθεί. Γιατί πέρα απ’ όλ’ αυτά ο άνθρωπος είναι στ’ αλήθεια ακατανίκητος. Διατάζει· αρχίζει με το να εκτίθεται σε υπολογισμένους κινδύνους και φτάνει στο σημείο να φτιάχνει νόμους, γιατί στ’ αλήθεια είναι πια κυρίαρχος.
Ένας άνθρωπος όταν έχει φτάσει σ’ αυτό το στάδιο σπάνια αντιλαμβάνεται πως ο τρίτος εχθρός του τον πλησιάζει για να του επιτεθεί. Και ξαφνικά, χωρίς καν να το καταλάβει, έχει χάσει στα σίγουρα πια τη μάχη. Ο εχθρός του τον έχει μεταβάλλει σ’ ένα σκληρό και ιδιότροπο άτομο».
«Τη δύναμή του τη χάνει;»
«Όχι, ποτέ δεν πρόκειται να χάσει ούτε τη διαύγεια ούτε τη δύναμή του».
«Τι θα τον ξεχωρίζει τότε από έναν άνθρωπο της γνώσης;»
«Ένας άνθρωπος που νικιέται από τη δύναμη, πεθαίνει χωρίς να μάθει ποτέ να τη χρησιμοποιεί. Η δύναμη δεν είναι τίποτα άλλο από ένα βάρος στα χέρια του. Ένας τέτοιος άνθρωπος δεν εξουσιάζει τη ζωή του και δεν ξέρει που και πότε να χρησιμοποιεί τη δύναμή του».
«Είναι μια ήττα απ’ αυτούς τους εχθρούς τελειωτική;»
«Και βέβαια είναι τελειωτική. Απ’ τη στιγμή που ένας άνθρωπος κατανικηθεί από κάποιον απ’ αυτούς τους εχθρούς, δε μπορεί να κάνει τίποτε.»
«Ναι, αλλά τι συμβαίνει αν τυφλωθεί προσωρινά απ’ τη δύναμη και αργότερα την απαρνηθεί;»
«Αυτό σημαίνει πως ο αγώνας του συνεχίζεται. Αυτό σημαίνει πως προσπαθεί να γίνει ένας άνθρωπος της γνώσης. Ένας άνθρωπος είναι νικημένος μόνο όταν δεν προσπαθεί πια, μόνο όταν έχει εγκαταλείψει τον εαυτό του.»
«Μα τότε, Δον Χουάν, είναι δυνατόν ένας άνθρωπος να έχει εγκαταλείψει τον εαυτό του στο φόβο για χρόνια και τελικά να τον κατακτήσει;»
«Όχι. Αυτό δε μπορεί να συμβεί. Αν υποχωρήσει μπροστά στο φόβο ποτέ δε θα τον νικήσει, γιατί θα στραφεί μακριά απ’ τη μάθηση και δε θα ξαναδοκιμάσει. Αλλά αν κυκλωμένος απ’ το φόβο του, προσπαθεί επί χρόνια να μάθει, είναι αναπόφευκτο πως θα τον κατακτήσει, γιατί ποτέ δε θα έχει εγκαταλείψει τον εαυτό του στο φόβο.»
«Πως μπορεί να νικήσει τον τρίτο του εχθρό, Δον Χουάν;»
«Πρέπει προμελετημένα να τον προκαλέσει ανοιχτά. Πρέπει να φτάσει στο σημείο να συνειδητοποιήσει πως η δύναμη που φαινομενικά κατέκτησε δεν είναι στην πραγματικότητα ποτέ κτήμα του. Πρέπει πάντα να κινείται μέσα στα όριά του και να καταλάβει πως η διαύγεια της σκέψης του και η δύναμη, χωρίς τον έλεγχο πάνω στον εαυτό του, είναι κάτι παραπάνω από λάθος. Θα φτάσει σ’ ένα σημείο που όλα θα βρίσκονται υπό έλεγχο. Τότε θα ξέρει πως και πότε θα χρησιμοποιήσει τη δύναμή του. Και έτσι θα έχει νικήσει τον τρίτο εχθρό του.
Τότε ο άνθρωπος θα βρίσκεται πια στο τέρμα του ταξιδιού του για τη γνώση κι έτσι στα ξαφνικά, χωρίς καμιά προειδοποίηση θα συναντήσει τον τελευταίο από τους εχθρούς του. Τα γηρατειά!
Αυτός ο αντίπαλος είναι ο πιο σκληρός απ’ όλους. Είναι αυτός ο αντίπαλος που ποτέ δε θα μπορέσει να νικήσει απόλυτα, αλλά μόνο να τον απωθήσει για λίγο.
Αυτή είναι η στιγμή που ένας άνθρωπος δεν έχει πια άλλους φόβους, ούτε αυτή την ανυπόμονη καθαρότητα της σκέψης. Αυτή είναι η στιγμή που νιώθει μια ακατανίκητη επιθυμία να ξεκουραστεί. Αν παραδοθεί εντελώς σ’ αυτή του την επιθυμία να αναπαυτεί και να ξεχάσει, αν παραδοθεί στην κούραση θα έχει χάσει τον τελευταίο γύρο του και ο εχθρός του θα τον έχει κατατροπώσει και θα τον καταντήσει ένα αδύναμο γέρικο πλάσμα.
Η επιθυμία του να αποσυρθεί θα παραμερίσει όλη του τη διαύγεια, τη δύναμη και τη γνώση.
Αλλά αν ο άνθρωπος πετάξει από πάνω του την κούρασή του και ζήσει ακολουθώντας μέχρι τέλος τη μοίρα του, τότε μπορεί να ονομαστεί άνθρωπος της γνώσης, έστω και μόνο για αυτή τη μικρή χρονική στιγμή. Τότε θα καταφέρει να απωθήσει τον τελευταίο ανίκητο εχθρό του. Αυτή η στιγμή της διαύγειας, της δύναμης και της γνώσης αρκεί».
Carlos Castaneda,
Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΔΟΝ ΧΟΥΑΝ (Ο δρόμος της γνώσης των Γιακί),
εκδ. Καστανιώτη, 2010